Wielu przedsiębiorców może nie zdawać sobie sprawy z faktu, iż konflikty pomiędzy nimi mogą być rozwiązywane nie tylko przez sądy powszechne, lecz istnieją także alternatywne i efektywne metody rozwiązywania spraw gospodarczych takie jak arbitraż i mediacja.
Pod pojęciem arbitrażu zawiera się ogół przepisów dotyczących rozstrzygania sporów przez sądy polubowne. Sąd polubowny jest to sąd niepaństwowy, orzekający w sporach cywilnoprawnych, poddanych mu pod rozstrzygnięcie mocą zapisu na sąd polubowny. Najczęściej zapis ten przybiera formę klauzuli zawartej w umowie dotyczącej określonego stosunku prawnego, tj. zapisu na sąd polubowny lub umowy o poddanie pod rozstrzygnięcie sądu polubownego sporu już istniejącego. Taka czynność wywiera dwa istotne skutki prawne. Po pierwsze, sąd arbitrażowy uzyskuje kompetencję do rozstrzygnięcia sporu objętego umową. Po drugie, wyłączone zostaje w określonym zakresie sądownictwo państwowe. Co istotne zapis na sąd polubowny musi zostać sporządzony precyzyjnie, tak aby strony nie miały wątpliwości kto ma rozstrzygnąć spór wynikający z danego stosunku prawnego. Przy czym dopuszczalny jest zapis stanowiący o tym, że wszystkie spory mogące powstać w przyszłości między stronami w związku z określoną umową będą rozpatrywane przez sąd polubowny.
Z kolei mediacja jest metodą rozwiązywania sporów, w której osoba trzecia, tj. mediator, pomaga stronom we wzajemnej komunikacji, określeniu interesów i kwestii do dyskusji oraz dojściu do wspólnie akceptowalnego konsensu. W Polsce mediację prowadzi się na podstawie umowy o mediację albo postanowienia sądu kierującego strony do mediacji. W mediacji nie chodzi o jednostronne rozstrzyganie danej sprawy przez mediatora, a tym samym narzucenie skonfliktowanym stronom określonego rozstrzygnięcia. Mediator jako osoba bezstronna rozmawia ze stronami o kwestiach spornych, czuwając przy tym, aby rozmowa odbywała się z szacunkiem, bez eskalacji konfliktu i doprowadziła do kompromisowego rozwiązania sprawy. Mediacja cechuje się dobrowolnością, albowiem każda ze stron może w dowolnej chwili zrezygnować z udziału w niej. Co ważne strony mediacji zachowują kontrolę nad samym postępowaniem mediacyjnym jak i treścią ugody, ponieważ żadna decyzja nie może zapaść bez zgody stron. Modelowo mediacja kończy się zawarciem ugody, która podpisywana jest przez strony i mediatora.
Jakie są najważniejsze zalety powyższych postępowań? Największą zaletą arbitrażu i mediacji jest oszczędność czasu i pieniędzy. Postępowanie przed sądem polubownym oraz mediacja są znacznie tańsze w porównaniu z postępowaniem przed sądem państwowym. Postępowanie sądowe wiąże się zazwyczaj z dość wysokimi wydatkami, na które składają się głównie opłaty sądowe, wydatki na opinie biegłych oraz koszty zastępstwa prawnego. W arbitrażu strony, jeżeli zawarły umowę na sąd polubowny ad hoc, same określają wynagrodzenie arbitrów. Stałe sądy arbitrażowe posiadają własne przejrzyste tabele wysokości wpisów sądowych. Wynagrodzenie mediatora w przypadku mediacji prowadzonej na podstawie postanowienia sądu wynosi 1% wartości przedmiotu sporu, jednak nie mniej niż 150 zł i nie więcej niż 2000 zł netto za całość postępowania mediacyjnego. Ponadto mediatorowi przysługuje ograniczony zwrot wydatków. W przypadku mediacji na podstawie umowy o mediację strony same ustalają z mediatorem zasady jego wynagradzania. Do mediacji, we wszczętych już postępowaniach przed sądami państwowymi, zachęcają przepisy ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, bowiem przewidują one zwrot całości lub części opłaty sądowej w zależności od momentu, w którym zostanie zawarta ugoda. Niewątpliwie arbitraż i mediacja są również znacznie szybsze od postępowań przed sądami państwowymi. Postępowanie przed sądem polubownym jest co do zasady jednoinstancyjne, co oznacza, że od orzeczenia sądu polubownego nie przysługuje odwołanie (apelacja) do wyższej instancji. Natomiast w mediacji strony wspólnie z mediatorem ustalają dogodny dla siebie termin posiedzenia mediacyjnego.
Zarówno mediacja i arbitraż cechuje poufność. Zasadą obowiązującą w sądach powszechnych jest jawność postępowań. Pomimo że akta sprawy są dostępne wyłącznie stronom i ich pełnomocnikom, to jednak sama rozprawa jest jawna. Zasada ta nie obowiązuje w sądach polubownych. W postępowaniu mediacyjnym z kolei, mediator, strony i inne osoby biorące udział w postępowaniu są obowiązane zachować w tajemnicy fakty, o których dowiedziały się w związku z prowadzeniem mediacji, a co najważniejsze strony nie mogą powoływać się w toku postępowania przed sądem na propozycje ugodowe, propozycje wzajemnych ustępstw lub inne oświadczenia składane w postępowaniu mediacyjnym. Zatem oba opisywane powyżej postępowania dają stronom gwarancję, że osoby postronne nie dowiedzą się o sporze, który toczą, co jest szczególnie istotne dla przedsiębiorców.
Kolejną zaletą arbitrażu i mediacji jest definitywne zakończenie sporu pomiędzy stronami pozwalające na zaangażowanie organów państwa celem przymusowego ściągnięcia należności. Wyrok sądu polubownego jest tytułem egzekucyjny, który po nadaniu przez sąd państwowy klauzuli wykonalności nadaje się do egzekucji, podobnie jak wyrok sądu państwowego. Tytułem egzekucyjnym jest również ugoda zawarta przed mediatorem, która po zatwierdzeniu jej przez Sąd przez nadanie klauzuli wykonalności stanowi tytuł wykonawczy. Na podstawie przedmiotowych dokumentów wierzyciel może prowadzić egzekucję przeciwko dłużnikowi, tak samo jak na podstawie orzeczenia sądu państwowego.
Obecnie zauważa się wzrost zainteresowania wśród przedsiębiorców wyżej opisanymi alternatywami rozwiązywania sporów. W krajach Europy Zachodniej, takich jak Niemcy czy Francja, znaczna część spraw gospodarczych jest już rozstrzygana przez sądy arbitrażowe. W Polsce w dalszym ciągu większość spraw gospodarczych trafia do przeciążonych sądów państwowych, co powoduje bardzo odległe terminy rozpoznania sprawy. Przyczyną takiego stanu rzeczy może być niewiedza przedsiębiorców o istnieniu sądownictwa polubownego i mediacji oraz o płynących z nich korzyściach.
Mam nadzieję, że niniejszy tekst zachęci Państwa do skorzystania z sądownictwa polubownego lub mediacji.